Το συνέδριο με θέμα τον δωσιλογισμό που έγινε στην Σαμοθράκη στις 2-3 Ιουλίου 2004, δεν θα μπορούσε να καταλήξει σε συμπεράσματα. Οι επιστήμονες που είχαν την πρωτοβουλία να πραγματοποιήσουν, μέσω του Δικτύου για την Μελέτη των Εμφυλίων Πολέμων, ένα συνέδριο μ' αυτό το θέμα "ταμπού", δεν είχαν τον στόχο να διευκολύνουν την σύγκλιση σε ορισμένα συμπεράσματα αλλά να προωθήσουν την "αυτοκρατορική" ιστοριογραφία. Ο εμφύλιος που ξεσήκωσαν στον χώρο της ιστοριογραφίας έχει τα ίδια βασικά χαρακτηριστικά με τον Ελληνικό Εμφύλιο και αυτά εκδηλώθηκαν στο συνέδριο της Σαμοθράκης. Οι συμφωνίες που συγκάλυψαν τις πολιτικές διαφορές, όπως η Συμφωνία της Βάρκιζας, στάθηκαν η βασική αιτία της άγριας αιματοχυσίας που επακολούθησε και που θα είχε αποτραπεί αν είχε "αγριέψει" η σύγκρουση στο ιδεολογικό πεδίο. Η δεκαετία του '40 ξαναέρχεται στο προσκήνιο σαν ιστορικό ζήτημα, καθόλου τυχαία μέσα στο κλίμα αιματηρών συγκρούσεων δίχως ιδεολογικό πρόσωπο, ανάμεσα στην ονομαζόμενη τρομοκρατία και στην αντιτρομοκρατία. Η ανάγκη επομένως της ιδεολογικής σύγκρουσης στο επίπεδο της πολιτικής και της ιστορικής συνείδησης γίνεται πιεστική και απ' αυτή την άποψη η σύγκρουση που εκφράστηκε, όσο εκφράστηκε, στο επιστημονικό Συνέδριο της Σαμοθράκης, έχει εξαιρετική χρησιμότητα.

Η επιστημονική προσέγγιση

Το συνέδριο για τον Δωσιλογισμό επεκτάθηκε σε όλες τις πλευρές του θέματος χωρίς να βαθύνει στην ουσία του. Μια σειρά από ανακοινώσεις, εξαιρετικά διαφωτιστικές η κάθε μια στο ειδικό ζήτημά της, φώτισαν όλη την έκταση και την ποικιλία του δωσιλογισμού, υπαινίχθηκαν την συμμετρία του με την ποικιλία της αντίστασης, άφησαν όμως σκοτεινό το ιστορικό περιεχόμενο του συνολικού φαινομένου. Οι εισαγωγικές ομιλίες του Mark Mazower και του Χάγκεν Φλάισερ για τον Δωσιλογισμό στην Ευρώπη και στην Ελλάδα αντίστοιχα τοποθέτησαν το ζήτημα στις πολιτικές διαστάσεις του. Ως πολιτικές διαστάσεις όμως εκλαμβάνονται οι ρητές εκφράσεις των κομματικών συγκροτήσεων της εποχής. Ο πρώτος αναφέρθηκε στην εξέλιξη της ηθικής αξιολόγησης του δωσιλογισμού, το πέρασμα από την "λογική" πολιτική "συνεργασία" στον ποινικά και ηθικά κολάσιμο "δωσιλογισμό". Ο δεύτερος μίλησε για την υπαγωγή των δοσιλογικών ομάδων στα πολιτικά σχέδια των κατακτητών και την εκμετάλλευση απ αυτούς των πολιτικών αντιθέσεων στο εσωτερικό της Ελλάδας.

Οι υπόλοιποι ομιλητές κατατάχθηκαν σε συνεδρίες ανάλογα με την ειδική πλευρά του φαινομένου που εξέταζε η ανακοίνωσή τους. Η πρώτη συνεδρία αφορούσε την ευρωπαϊκή εμπειρία, η δεύτερη και η τρίτη τις πολιτικές ιδεολογικές και οικονομικές συνιστώσες του δωσιλογισμού, η τέταρτη την σχέση του με τους κατακτητές, η πέμπτη και έκτη τις εθνοτικές διαστάσεις του φαινομένου, με τις μειονότητες που ζουν στα βόρεια σύνορα της Ελλάδας, η έβδομη τον δωσιλογισμό στην λογοτεχνία, η όγδοη τις προσωπικές ιστορίες κάποιων δωσίλογων και τέλος η ένατη συνεδρία τον δωσιλογισμό μέσα από τα γραπτά στοιχεία και την συλλογική μνήμη. Με λίγα λόγια η κατάταξη αυτή, καθ' όλα σύμφωνη με τις ακαδημαϊκές επιστημονικές αντιλήψεις, ανέδειξε την έκταση της επιστημονικής έρευνας και τις αξιοθαύμαστες επιδόσεις των μελετητών της ιστορίας, δεν "βοήθησε" όμως στην αποκάλυψη της συνολικής ιστορικής αξιολόγησης του φαινομένου του δωσιλογισμού.

Δωσιλογισμός και αντίσταση

Μια δεύτερη ανάγνωση του συνεδρίου ωστόσο, αναδεικνύει την διάσταση του δωσιλογισμού, που τον καθιστά "θέμα ταμπού", αναδεικνύοντας συγχρόνως και την εγγενή αδυναμία της επιστημονικής κοινότητας να αντιμετωπίσει την βαθύτερη ιστορική σημασία της δεκαετίας του '40. Ανοίγει όμως την όρεξη για μια τρίτη ανάγνωση που η "αυτοκρατορική" ιστοριογραφία όχι μόνο δεν θα καταφέρει να αποτρέψει αλλά σε λίγο καιρό θα δικαιούται την ευγνωμοσύνη μας ότι ουσιαστικά την επέβαλε. Προς το παρόν παρ' όλη την επιστημονική νηφαλιότητα του συνεδρίου, ήταν προφανής η ταραχή που προκαλεί στην επιστημονική κοινότητα η εξέταση της ιστορίας αυτής της δεκαετίας των πολιτικών συγκρούσεων.

Ο "δωσιλογισμός" δεν ήταν μια οποιαδήποτε πολιτική "συνεργασία", που πήρε και την μορφή της ένοπλης βίας. Ήταν η "συνεργασία" με έναν "κατακτητή": με μια πολιτική δύναμη που κινητοποίησε την εθνότητά του (γερμανική, ιταλική, βουλγαρική, ιαπωνική) για να καταπατήσει την κυριαρχία άλλων εθνοτήτων. Ο δωσιλογισμός επομένως δεν απέκτησε "σταδιακά" την κακή του φήμη επειδή έτυχε να νικηθεί ο άξονας. Ήταν μια πράξη εκ των προτέρων και αναντίρρητα απεχθής με βάση την αστική πολιτική ηθική που και ο ίδιος αναγνωρίζει. Επιπλέον, ο συγκεκριμένος κατακτητής είχε την ακόμη απεχθέστερη, φασιστική πολιτική. Ο φασισμός και ο ναζισμός είχαν αρκετούς οπαδούς, ανάμεσα στους οποίους και μεγάλες προσωπικότητες της πολιτικής όπως ο Τσολάκογλου και ο Ράλλης. Αυτό όμως δεν αποκλείει το γεγονός ότι η πολιτική αυτή στρατολογούσε τους "πρωταγωνιστές" της βίας ανάμεσα στον υπόκοσμο. Επιτέλους η πολιτική αυτή είχε ήδη δώσει δείγματα γραφής και διεθνώς και στον ελληνικό χώρο μέσω της δικτατορίας του Μεταξά.

Η αντίθεση επομένως που εμφανίζεται στην δεύτερη ανάγνωση του συνεδρίου είναι ανάμεσα στην δωσιλογική και την αντιστασιακή πράξη. Οι πράξεις αυτές άσχετα από την προσωπικότητα αυτών που τις τελούν, έχουν διαχρονικά ορισμένο νόημα, απεχθώς αρνητικό η πρώτη και εξόχως θετικό η δεύτερη. Η ταραχή επομένως στο συνέδριο προκαλείται από την "αυτοκρατορική" επιστημονική προσέγγιση, που θέλει να ερευνήσει "ανθρωπολογικά" την πράξη των ταγματασφαλιτών, αλλά όχι και την πράξη σε σύγκριση με την οποία αυτοί στολίστηκαν με το όνομα ταγματαλήτες!

Η πραγματική αντίθεση

Η "αυτοκρατορική" δήθεν επιστημονική προσέγγιση πέρα από την εμφανή πραγματολογική λαθροχειρία έχει κάποιους προφανείς αν και ανομολόγητους στόχους που δικαιολογούν και την επιθετικότητά της. Ο πραγματικός σισύφειος στόχος της προσπάθειας για ιστορική αναθεώρηση της δεκαετίας του '40 είναι η δικαιολόγηση της σημερινής προέκτασής της. Ότι στην συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας ο δωσιλογισμός είναι τελεσίδικα καταδικασμένος δεν μπορεί να αλλάξει, δεδομένου ότι ο δωσιλογισμός πάει πιο πίσω από την αστική ηθική. Το πρόβλημα των δωσίλογων, ποτέ δεν ήταν να δικαιωθούν. Το πρόβλημά τους ήταν να έχουν εξουσία. Οι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι που προωθούν την "αυτοκρατορική" ιστοριογραφία δεν ελπίζουν ότι θα δικαιωθούν κοινωνικά και ούτε είναι λογικό να το ελπίζουν. Ελπίζουν ότι θα προωθήσουν την "φρέσκια", "αυτοκρατορική" παραλλαγή της πολιτικής εξουσίας για να κατακτήσουν και οι ίδιοι μια περίοπτη θέση στην πανεπιστημιακή εξουσία.

Η πραγματική ωστόσο αντίθεση που διατρέχει την δεκαετία του '40 δεν είναι η αντίθεση δωσιλογισμού και αντίστασης για την οποία μίλησε το συνέδριο, σε δεύτερη έστω ανάγνωση. Η πραγματική αντίθεση, είναι αυτή που προδιαγράφεται σαν αποτέλεσμα μιας τρίτης ανάγνωσης: η αντίθεση ανάμεσα στην επαναστατική προοπτική και στην φασιστική προοπτική που δεν περιοριζόταν μόνο στην παράταξη του άξονα. Παρουσιάστηκαν στο συνέδριο πολλές παραλλαγές του δωσιλογισμού. Παρουσιάστηκαν πολλές παραλλαγές της αντίστασης. Η πολιτική που έλαμψε όμως με την παρουσία της ή με την απουσία της σε κάθε πτυχή του συνεδρίου ήταν ο "κομμουνισμός". Η πραγματική αντίθεση που διέτρεξε όλη την δεκαετία του '40 ήταν ανάμεσα σ αυτούς που ήθελαν να αποτρέψουν τον κομμουνισμό και σ' αυτούς που ήθελαν να τον επιβάλουν.

Το συνέδριο δεν ήταν σε θέση να συζητήσει παραγωγικά το θέμα "ταμπού" του δωσιλογισμού. Ο δωσιλογισμός ήταν μια μορφή διεθνισμού της εξουσίας. Το θέμα είναι ο διεθνισμός της εξουσίας επανέρχεται σήμερα με την μορφή της παγκοσμιοποίησης. Αυτό είναι μια επαρκέστατη δικαιολογία της βιασύνης να επιβληθεί η "αυτοκρατορική" ερμηνεία της ιστορίας αλλά η διευκρίνιση των λεπτομερειών του ζητήματος θέλουν ακόμα πολλή δουλειά για να αναλυθούν. Παρ' όλα αυτά μέσα από το συνέδριο αποδείχτηκε ότι η επιστημονική κοινότητα είναι σε θέση να αντιληφθεί την κρισιμότητα της "αυτοκρατορικής" επίθεσης. Το γεγονός ότι δεν είναι ακόμα σε θέση να αντιδράσει αποτελεσματικά δεν ανησυχεί τον γράφοντα. Για την αποτελεσματικότητα της επιστημονικής κοινότητας θα φροντίσει η "αυτοκρατορική" πολιτική.