Κοινωνία | ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, Δευτ, 28 Μαρτ 2005 | hits: 1431
Δίλημμα ατομικό και κοινωνικό: Εξουσία ή ζωή;
άρθρο του Κωστή Παπαϊωάννου
Δευτ, 28 Μαρτ 2005

Φτάνοντας στο όγδοο άρθρο αυτής της σειράς, έχουμε μιλήσει, έστω και με ελλείψεις, για όλα σχεδόν τα ζητήματα που αφορούν την εξουσία. Όχι την εξουσία όπως την εννοούμε συνήθως, δηλαδή σαν δύναμη του κυβερνάν, αλλά την εξουσία σαν βάση των κοινωνικών σχέσεων σε όλα τα επίπεδα. Ό,τι ειπώθηκε μέχρι εδώ, είτε ως παρατήρηση είτε ως πρόταση, είναι μέρος μιας γενικής αντίληψης για την κοινωνία και την ιστορία της. Κατά περίεργο όμως τρόπο ενώ όλοι σχεδόν συμφωνούν με τις επιμέρους παρατηρήσεις, κανείς δεν συμφωνεί με την γενική αντίληψη υπό την οποία αυτές παράγονται.

Αυτή η παράξενη αντίφαση γίνεται τελικά το κέντρο του ζητήματος, από την στιγμή που η ερμηνεία της εξουσίας πρόκειται να εφαρμοστεί στην καθημερινή πολιτική και κοινωνική πρακτική. Αν πρόκειται με άλλα λόγια να αναλογιστεί ένα κοινωνικό άτομο, ποια συνέπεια θα έχει η υιοθέτηση μιας τέτοιας θεωρίας στην στάση του στην καθημερινή πολιτική και κοινωνική ζωή. Αρχίζοντας από πολύ γενικά ζητήματα όπως η παγκοσμιοποίηση και φτάνοντας σε πολύ ειδικά ζητήματα όπως οι οικογενειακές και εργασιακές σχέσεις.

Η θεωρία

Ποια είναι λοιπόν η περί εξουσίας θεωρία που υποστηρίζεται εδώ; Καταρχάς πρέπει να γίνει σαφές ότι δεν σερβίρεται εδώ κάποια καινοφανής θεωρία αλλά η γνωστή, της κοινωνικής εξέλιξης προς μια "αταξική" κοινωνία που έχει εμφανιστεί στην καλύτερη υλιστική της εκδοχή σαν κομμουνισμός και στην καλύτερη ιδεαλιστική της εκδοχή σαν χριστιανισμός. Το "καινούριο", σ' αυτές εδώ τις θεωρητικές επιδόσεις, είναι το αυτονόητο: Τοποθετείται η θεωρία στο σήμερα και απευθύνεται στον "κοινό" πολίτη και όχι στον "ειδικό" της πολιτικής και της επιστήμης, που τον έχουμε μπουχτίσει σε όλες τις εκδοχές του.

Έχει λοιπόν, αυτή η θεωρία, έναν ορισμό και δυο βασικές θεωρήσεις της εξουσίας. Ο ορισμός είναι ότι η εξουσία είναι μια γενική κοινωνική κατάσταση στην οποία το κάθε άτομο δεν έχει άλλο τρόπο να νοήσει - και άρα να βιώσει - την σχέση του με το οποιοδήποτε άλλο άτομο, παρά μόνο σαν ιδιοκτησία του ενός ατόμου από το άλλο. Οι θεωρήσεις της εξουσίας είναι απ' την μια μεριά η ιστορική κι απ' την άλλη μεριά η πραγματική. Εξετάζεται δηλαδή το πώς εξελίχθηκε μέχρι σήμερα και πώς τίθεται σήμερα στην συνείδηση του κοινωνικού ατόμου το ζήτημα της εξουσίας.

Αντίθετα με την άποψη στην οποία εμμένουν οι πάντες, και θα δούμε πιο κάτω γιατί, σύμφωνα μ' αυτή την θεωρία η εξουσία δεν είναι κάτι πραγματικό. Δεν έχει δηλαδή το κοινωνικό άτομο κάποιο υλικό ή λειτουργικό χαρακτηριστικό που το υποχρεώνει να ζήσεί μέσα σε μια κοινωνική κατάσταση εξουσίας. Η εξουσία ως κοινωνική κατάσταση γίνεται πραγματική μόνο και μόνο επειδή, εύλογα ή παράλογα, εγγράφεται στην συνείδηση των κοινωνικών ατόμων η ιδιοκτησιακή σχέση. Η ίδια εξουσία επομένως δεν είναι πραγματική, η εγγραφή όμως στην συνείδηση του κοινωνικού ατόμου είναι πραγματική.

Η εμμονή

Η αντίθετη θεωρητική άποψη τοποθετείται αντίθετα τόσο στον ορισμό όσο και στις δυο θεωρήσεις της εξουσίας. Η εξουσία ορίζεται σαν κάτι πραγματικό, θεωρείται σαν κάτι σύμφυτο στην κοινωνία, επεκτεινόμενη ιστορικά, μέσω των ενδιάμεσων βιολογικών σταδίων, μέχρι τα ζώα. Και απ' την άλλη μεριά η κοινωνική λειτουργία ταυτίζεται με την εξουσία φτάνοντας κατ' ανάγκη να αποδίδεται, ακόμα και στις σεξουαλικές σχέσεις και άρα στο ερωτικό αίσθημα, ιδιοκτησιακός χαρακτήρας.

Θεωρούμε ωστόσο ότι οποιαδήποτε φιλοσοφική θεώρηση αποτελεί μια αφήγηση ή περιγραφή όχι της πραγματικότητας αλλά του σχήματος που θεωρεί ο "αφηγητής" ότι την αποδίδει. Δικαιούται επομένως κάποιος να θεωρεί ότι σε έναν καυγά σκύλων το διακύβευμα είναι η εξουσία, όπως και ότι οποιαδήποτε οργάνωση διέπεται αποκλειστικά από σχέσεις εξουσίας. Αλλά και αυτή εδώ η θεωρία δικαιούται να περιγράφει την παραπάνω θεώρηση σαν φυσική για ένα κοινωνικό άτομο που είτε επιδιώκει την εξουσία, είτε δεν μπορεί να φανταστεί τον εαυτό του παρά μόνο σαν εξουσιαζόμενο.

Το μέλλον υπάρχει στο παρόν

Αν ωστόσο εκτός, από το να εξηγήσουμε, εμβαθύνουμε στην εξουσιαστική άποψη, θα παρατηρήσουμε ότι αυτή αποτελεί άρνηση της ιστορικότητας και της Ιστορίας. Αν κάποιος θεωρεί την εξουσία σαν την ουκ άνευ ουσία της κοινωνίας, τότε θα πρέπει να την θεωρεί και ακίνητη από την εποχή που οι άνθρωποι ήταν πίθηκοι και απαράλλαχτη από τότε που είχαν πέτρινα εργαλεία. Αλλά πρέπει να ομολογήσουμε ότι η άρνηση της ιστορίας είναι φυσική για την συνείδηση, ότι ο ανθρώπινος νους δεν έχει δυνατότητες πρόβλεψης, άλλα μόνο "μνήμη", όπως ο σκληρός δίσκος ενός κομπιούτερ.

Αν επομένως ανησυχούμε για το μέλλον το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να κοιτάξουμε προσεκτικά το παρόν και το παρελθόν. Με άλλα λόγια το ζήτημα δεν είναι αν η εξουσία ήταν και θα είναι αιώνια, αλλά αν υπάρχει πραγματικά την στιγμή που το σκεφτόμαστε. Ας δούμε γύρω μας και στο παρόν και στο παρελθόν: Ποια σκέψη και ποια πράξη παράγεται ή παράχθηκε χάρη στο μαστίγιο ή την ζάχαρη της εξουσίας; Ασφαλώς καμία. Ο εκάστοτε δούλος ποτέ δεν θα δούλευε αν δεν "αποφάσιζε" να υποταχθεί στις διαταγές του αφέντη. Είναι εντελώς άλλο ζήτημα πώς "εγγράφεται" στην συνείδηση του ατόμου η απόφαση να υποταχθεί.

Αν αυτές οι σκέψεις είναι χρήσιμες είναι γιατί οδηγούν σε δύο συμπεράσματα. Το ένα, ότι ο άνθρωπος ασφαλώς δεν είναι άβουλος, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι "ρυθμίζει" την βούλησή του όπως γουστάρει. Η υποκειμενικότητα δεν προκύπτει από το πουθενά ούτε αντιδιαστέλλεται στην αντικειμενικότητα. Το υποκειμενικό είναι μια από τις εκφράσεις του αντικειμενικού. Το δεύτερο είναι ότι ασφαλώς το μέλλον δεν προβλέπεται, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί και να "αναμένεται" μέσα από την παρατήρηση του παρόντος και του παρελθόντος.

Σε τελευταία ανάλυση μέσα στην παρούσα ζοφερή κατάσταση η μόνη ελπίδα δεν είναι ότι είτε στο ατομικό είτε στο πολιτικό επίπεδο η εξουσία θα βελτιωθεί, αλλά ότι θα μάθουμε να μη φοβόμαστε το άλμα στο κενό του μέλλοντος, αφού το κενό είναι ήδη παρόν κάτω από τα πόδια μας.